Prawno-karny (kodeks karny, Kodeks postępowania karnego)
Podstawowym przepisem karnym służącym do ścigania osób stosujących przemoc domową jest art. 207 kk : § 1. znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osoba pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5
§ 1 a. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 lub 1a połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1-2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa z art. 207 kk może złożyć osoba pokrzywdzona lub osoba niezwiązana z przestępstwem np. świadek – osoba która posiada wiedzę na temat przestępstwa. Zawiadomienie można złożyć ustnie lub pisemnie w komisariacie policji lub w prokuraturze. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej mówi, że osoby będące świadkami przemocy domowej tj. posiadające wiedzę na temat stosowania przemocy lub które widziały akt przemocy domowej powinny o tym zawiadomić Policję, prokuratora lub inny podmiot działający na rzecz przeciwdziałania przemocy domowej m.in. szkołę, Ośrodek Pomocy Społecznej, Policję, zespół interdyscyplinarny działający w każdej gminie. Ponadto powołując się na art. 304 kpk § 1. „Każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Przestępstwem ściganym z urzędu jest m.in. znęcanie się psychiczne i fizyczne nad osobą najbliższą.
Inaczej sytuacja wygląda jeśli osoba w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych lub zawodowych powzięła informacje o podejrzeniu popełnienia przestępstwa ściganego z urzędu m.in. znęcania się psychicznego lub fizycznego nad osobą najbliższą. Wówczas ciąży na niej obowiązek zawiadomienia organów ścigania.
W przypadku, gdy zachowanie osoby stosującej przemoc nie da się opisać za pomocą tylko art. 207 kk, zastosowanie mogą mieć także inne przepisy z części szczególnej Kodeksu karnego, np.
– art. 156 kk – przestępstwo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
– art. 157 kk – przestępstwo średniego i lekkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia
– art. 190 kk – przestępstwo groźby bezprawnej
– art. 190 kk – przestępstwo zgwałcenia
– art. 209 kk – przestępstwo nie alimentacji
W celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa Prokurator może zastosować środki zapobiegawcze w postaci: zakazu zbliżania, nakazu opuszczenia lokalu mieszkalnego, dozoru policji. .Środki zapobiegawcze stosuje tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo, bądź jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
- Cywilno- prawny (kodeks cywilny, kodeks postępowania cywilnego, ustawa o ochronie lokatorów art. 13 ust. 2 i art. 17 ust. 1 ) w tym policyjny (ustawa o Policji art. 15 a. 15 a, etc.)
Ważną częścią systemu ochrony osób doświadczających przemocy stanowią nakazy i zakazy, które mają zapewnić bezpieczeństwo. Są nimi:
– usunięcie osoby stosującej przemoc domowa z miejsca zamieszkania
– zakaz zbliżania się do miejsca zamieszkania,
– zakaz kontaktu i zakaz zbliżania się do osoby doznającej przemocy domowej
– zakaz przebywania w określonych miejscach tj. szkoła, inna placówka oświatowa, miejsce pracy osoby doznającej przemocy lub ośrodek sportowy, z którego korzysta osoba doznająca przemocy domowej.
Wymienione wyżej zakazy mogą być nałożone przez Policję (lub Żandarmerię wojskową – jeśli osobą stosująca przemoc jest żołnierz pozostający w służbie) na okres 14 dni . Podstawą do ich uruchomienia jest ustalenie, czy zachodzi zagrożenie życia lub zdrowia osoby doznającej przemocy domowej. Nie musi ono mieć charakteru bezpośredniego. W celu zweryfikowania czy jest spełniona przesłanka zagrożenia życia i zdrowia, funkcjonariusz policji lub żandarm wypełnia tzw. „ Kwestionariusz szacowania ryzyka zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego służący stwierdzeniu zasadności zatrzymania, o którym mowa w art. 15a ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, lub wydania nakazu lub zakazu „.
Analogicznie uprawnienia do nałożenia zakazów i nakazów lub przedłużenia nakazów i zakazów wydanych przez policję ma sąd rejonowy działający na wniosek osoby doznającej przemocy domowej, przy czym nakazy i zakazy wydane przez sąd są bezterminowe.
Art. 16 ustawy o ochronie lokatorów stanowiący cyt. „Wyroków sądowych nakazujących opróżnienie lokalu nie wykonuje się w okresie od 1 listopada do 31 marca roku następnego włącznie, jeżeli osobie eksmitowanej nie wskazano lokalu, do którego ma nastąpić przekwaterowanie” nie stosuje się gdy powodem opróżnienia lokalu jest stosowanie przemocy domowej. W sytuacji zobowiązania sprawcy przemocy do opuszczenia lokalu gmina nie ma obowiązku zapewnić najmu socjalnego lokalu, co stanowi art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego.
- Quasi administracyjno- prawne (procedura Niebieskie Karty – ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej, rozporządzenie sprawie procedury Niebieskie Karty)
Od 22 czerwca 2023 r. obowiązuje znowelizowana ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej. W sytuacji uzasadnionego występowania przemocy pracownik socjalny, funkcjonariusz Policji, asystent rodziny, lekarz, pielęgniarka, przedstawiciel oświaty lub członek Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych są prawem zobowiązani do wszczęcia procedury Niebieskie karty. Jest to sposób postępowania mający na celu podjęcie interwencji w środowisku, w którym występuje przemoc. Formularz Niebieska Karta – A wymaga podania danych osoby doznającej przemocy domowej oraz osoby stosującej przemoc, a także opisania formy przemocy jakiej dopuściła się osoba stosująca przemoc (nowa wersja formularza obowiązuje od 28 września 2023 r.). Formularz NK A wypełnia się w obecności osoby doznającej przemocy domowej, a jeżeli jej stan zdrowia nie pozwala, dopiero po nawiązaniu z nią kontaktu. Jeżeli przemocy doznaje małoletni, formularz wypełnia się w obecności osoby dorosłej, która reprezentuje go.
Zidentyfikowanie przemocy domowej i właściwa reakcja wymagają posiadania wiedzy zarówno psychologicznej jaki i prawnej. Podstawa tej wiedzy jest określona w art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej – definicja przemocy domowej:
„ należy przez to rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy domowej, w szczególności:
a. narażające tę osobę na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia lub mienia,
b. naruszające jej godność , nietykalność cielesną lub wolność, w tym seksualną,
c. powodujące szkody na jej zdrowiu fizycznym lub psychicznym, wywołujące u tej osoby cierpienie lub krzywdę,
d. ograniczające lub pozbawiające tę osobę dostępu do środków finansowych lub możliwości podjęcia pracy lub uzyskania samodzielności finansowej,
e. istotnie naruszające prywatność tej osoby lub wzbudzanie w niej poczucia zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, w tym podejmowane za pomocą środków komunikacyjnych.
Ustawodawca w powyższej definicji zawarł wszystkie formy przemocy tj. przemoc fizyczną, przemoc psychiczną, przemoc seksualną, przemoc ekonomiczną oraz zaniedbanie.
Aby można był zdiagnozować występowanie przemocy domowej muszą zaistnieć cztery elementy. Są nimi:
– umyślność,
– naruszenie prawa,
– wykorzystanie przewagi,
– adresat tych działań mieszczący się w katalogu ustawowym osób doznających przemocy domowej (art. 2 pkt. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej).
Nie ma przy tym znaczenia, czy sytuacja spełniająca powyższe kryteria miała miejsce jednorazowo, czy wielokrotnie. Bez znaczenia jest również forma działań osoby stosującej przemoc (działanie lub zaniechanie).
Przez umyślność należy rozumieć każdą sytuację, w której osoba stosująca przemoc domowa mogła przewidzieć skutki swojego zachowania. Z kolei element przewagi należy rozpatrywać w odniesieniu do konkretnego wydarzenia, w czasie którego osoba doznająca przemocy domowej zmuszona jest wbrew swojej woli poddać się zachowaniu osoby stosującej przemoc z uwagi na dysproporcje sił występujące na płaszczyźnie fizycznej, psychicznej lub ekonomicznej.
Do pracy z rodziną, w której wszczęto procedurę Niebieskie Karty, zespół interdyscyplinarny powołuje grupę diagnostyczno – pomocową. Trzon tej grupy składa się z pracownika socjalnego oraz dzielnicowego. Na wniosek w/w osób grupa może zostać poszerzona o inne osoby przez zespół interdyscyplinarny. Do zadań pracownika socjalnego należy praca z osobą doznającą przemocy domowej oraz opracowanie indywidualnego planu pomocy, zgodnie z potrzebami. Dzielnicowy podejmuje działania wobec osoby stosującej przemoc domowa, informuje o konsekwencjach prawnych stosowania przemocy i motywuje do zmiany zachowania. Na terenie Gminy Żarów jest udzielane wsparcie w postaci indywidualnych konsultacji dla osób doznających przemocy jak również dla osób stosujących przemoc domową. Na wniosek grupy diagnostyczno-pomocowej zespół interdyscyplinarny może skierować osobę stosująca przemoc do udziału w programie korekcyjno – edukacyjnym dla osób stosujących przemoc domową. Jeśli osoba stosująca przemoc domową nie będzie stosowała się do obowiązku uczestnictwa w programie, może zostać ukarana karą grzywny albo ograniczenia wolności.
Niezbędnym elementem realizowania procedury Niebieskie Karty jest regularne monitorowanie sytuacji, sprawdzanie stanu bezpieczeństw osób doznających przemocy. W sytuacji ustania przemocy lub rozstrzygnięcia o braku zasadności podejmowania działań, przez dziewięć miesięcy po zakończeniu procedury, członkowie grupy mają ustawowy obowiązek monitorować sytuację domową osób, wobec których była prowadzona.
Jakub Pasiewicz , Marcin Perzyński, Teresa Borowiec –
członkowie Zespołu Interdyscyplinarnego ds. Przeciwdziałania Przemocy Domowej w Gminie Żarów
* źródło: Psychologiczne i prawne aspekty przeciwdziałania przemocy domowej. Sylwia Kulczyńska, Grzegorz Wrona Przemoc domowa. Poradnik dla osób doznających przemocy Sylwia Kulczyńska.